De nazi’s zagen in dit sociale netwerk met tolerante ideeën een bedreiging en bron van verzet. In 1940 werd de vrijmetselarij verboden en haar erfgoed geroofd. Terwijl de Grootmeester en andere ‘Broeders’ deel namen aan verzet, organiseerden de nazi’s een reizende propagandatentoonstelling. Hierin werden de loges afgeschilderd als een ‘volksvijandig’ Joods complot. In ‘Vrijheid en Vooroordeel’ zijn unieke filmbeelden van deze haatdragende tentoonstelling voor het eerst sinds 1940 te zien. Gastconservator dr. Andréa Kroon herontdekte ze in het archief van Beeld & Geluid.

Vrijheidsideaal
De vrijmetselarij is een inwijdingsgenootschap en een van de oudste sociale netwerken ter wereld. De traditie stelt dat alleen een ‘vrij man van goede naam’ vrijmetselaar kan worden. Sinds de oprichting van de eerste Nederlandse loge (vereniging) in 1734 in Den Haag wordt persoonlijke, religieuze en politieke vrijheid als ideaal uitgedragen door de leden. Door de eeuwen heen moeten de Broeders hun tolerante levenshouding vaak verdedigen tegen vooroordelen van machthebbers en publiek. In de Tweede Wereldoorlog komt het vrijheidsideaal zwaar onder druk te staan, maar wordt hieraan toch vastgehouden.

Vooroordelen, roof en verzet
Hitler ziet in het tolerante sociale netwerk een potentiële bron van verzet en verbiedt alle logeactiviteiten. De nazi’s verspreiden enorme hoeveelheden ‘fake news’ met antisemitische complottheorieën over de vrijmetselarij. Het culturele erfgoed van de Nederlandse loges wordt systematisch geroofd, geveild of vernietigd. Ook het beroemde museum van de Grootloge in Den Haag, in de 19de eeuw gesticht door prins Frederik, wordt geroofd en naar Duitsland getransporteerd. Ondertussen steunt Grootmeester Hermannus van Tongeren (1876-1941) het verzet. De activiteiten van Vrij Nederland en de Groep 2000 van zijn dochter Jacoba worden gesteund met geld uit vrijmetselaarskring. Ook in Nederlands-Indië worden loges door het oorlogsgeweld getroffen. Overlevenden vertellen hoe zij in Duitse en Japanse kampen illegaal logebijeenkomsten hielden om zo de gemoederen te sterken.

Opnieuw actueel
Na de bevrijding zetten de geallieerde ‘Monuments Men’ zich in voor de recuperatie van het geroofde erfgoed. Bibliotheken en archieven keren terug, maar veel kostbare rituele voorwerpen zijn nog altijd vermist. Rouw om verloren Broeders, rechtsherstel en heropbouw van het verenigingsleven vergen tijd. Na de Wederopbouw vinden loges een nieuwe rol in de samenleving. Zij kiezen voor openheid richting publiek en maken hun historische collecties toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek. In de 21ste eeuw is persoonlijke, religieuze en politieke vrijheid opnieuw een ‘hot topic’ in het maatschappelijke debat. De eeuwenoude idealen van de Broederschap hebben nog altijd een actuele betekenis.